شیخ الطائفه در کتاب " غیبت " میفرماید : سخن ما در اثبات غیبت حضرت امام زمان (ع) به دو طریق است : نخست اینکه میگوئیم : چون ثابت شده که باید امام در هر حال وجود داشته باشد و مردم هم که معصوم نیستند نمیتوانند در هیچ زمانی از وجود رئیسی (که امور دنیا و آخرت آنها را اصلاح کند) بی نیاز باشند و این رئیس نیز حتماً باید معصوم باشد، علی هذا این رئیس یا آشکار و در دسترس مردم است و یا غائب و از نظر ها پنهان میباشد. زیرا میدانیم کسانی که مردم آنها را امام میدانند (مانند خلفا که اهل سنت آنها را اولو الامر و امام و جانشین پیغمبر میدانند) یقین به عصمت آنها نداریم ، بلکه ظاهر افعال و احوال آنها منافی عصمت است ، پس به یقین خواهیم دانست که امام معصوم ، غائب و از نظر ها پنهان میباشد.
و چون قطع داریم عقیدۀ فرقه ها کیسانیه و ناووسیه و فطحیه و واقفیه و غیر هم نسبت به شخصی که او را امام غائب میدانند ، باطل است ؛ یقین حاصل میکنیم که امامت فرزند امام حسن عسکری (ع) و غیبت و ولادت آنحضرت صحیح است و با ثبوت این موضوع دیگر برای اثبات ولادت و علت غیبتش محتاج بحث و گفتگوی بیشتر نیستیم مضافاً با این که میدانیم نقطه حقی در میان امت اسلام هست ، و جایز نیست که از میان آنها خارج باشد.
طیق دوم اینکه : میگوئیم گفتگو دربارۀ غیبت فرزند امام حسن عسکری (ع) متفرع بر ثبوت آنحضرت است.پس اگر مخالف ما تسلیم عقیدۀ ما شود و با قبول امامت حضرت ،از علت غیبتش پرسش نماید باید پاسخ آن را از خود او خواست و اگر امامت آنحضرت را نمیپذیرد ، پرسش وی از علت غیبت بی مورد خواهد بود.
هر گاه دربارۀ ثبوت امامت آن سرور با ما گفتگو کنند خواهیم گفت که : در جای خود با دلیل های قانع کننده ثابت شده که : واجب است در همه احوال و اعصار، امام در میان مردمی که معصوم نمیباشند و مکلف به تکالیف شرعی هستند وجود داشته باشد ، و هم ثابت شده که یکی از شرائط امام قطعی بودن عصمت اوست و گفتیم که حق از میان امت اسلام بیرون نمیرود.
بعد از ذکر این مقدمات میگوئیم : مسلمانان در اعتقاد به وجود امام به چند گروه تقسیم میشوند :
گروهی عقیده دارند که امامی در میان مردم وجود ندارد.ولی به نظر ما دلیلی که لزوم وجود امام را در هر حال و زمانی ثابت مینمود ، این عقیده را فاسد میگرداند.
دستۀ دیگر کسانی را امام میدانند که عصمت آنها قطعی نیست . این عقیده نیز با اعتقاد ما که گفتیم باید قطع به عصمت داشته باشیم ، باطل میشود. مضافاً به اینکه کردار ظاهری و احوال امام آنها نیز با مقام عصمت منافات دارد. پس گفتگو دربارۀ موضوعیکه ما بالبداه علم به خلاف آن داریم ، بی مورد است.
دستۀ دیگر کیسانیه هستند که معتقد به امامت محمد بن الحنفیه میباشند.ناووسیه نیز عقیده دارند که امام جعفر صادق (ع) رحلت نکرده و (امام آخر الزمان اوست) فرقۀ واقفیه هم بعد از رحلت حضرت موسی بن جعفر (ع) کسی را امام نمیدانند و میگویند : آنحضرت نمرده است.
چنانکه خواهیم گفت به چند دلیل اعتقاد همه آنها باطل است.
پس دو طریقی را که در اثبات غیبت امام زمان (عج) برگزیدیم مبتنی اینست که اعتقاد این فرقه ها را رد کنیم و هم محتاج به سه اصلی است که بیان داشتیم.یعنی : لزوم وجود رئیس و یقین داشتن به عصمت امام و اینکه حق از میان امت اسلام بیرون نیست.
اکنون به طور اختصار سه اصل و قاعدۀ مزبور را مورد بحث و استدلال قرار میدهیم.
دلیل بر اثبات وجوب ریاست عالی دینی
اصل اول: یکی از واجبات عقلی اینست که ریاست دینی از جانب خداوند بر بندگان لطفی است الهی. همانطور کهمعرفت بر هر مکلفی واجب است ، ریاست دینی نیز واجب میباشد.
زیرا ما بالعیان میبینیم که هر گاه مردم از وجود رئیس با مهابتی که دشمنان را عقب زند و جنایتکاران را ادب کند و دست افراد متقلب را کوتاه گرداند و شرّ اقویارا را از سر ضعفا بر طرف نماید ، بی نصیب بمانند در اجتماع فساد پدید میاید و نیرنگها شایع میشود و فساد اخلاق افزون میگردد و اصلاحات تقلیل میابد. ولی اگر رئیس متصف با اوصاف مذکوره در میان مردم باشد درست کار به عکس خواهد بود ، یعنی احتیاجات آنها به صلاح می انجامد و در زندگی آنان گشایش روی میدهد و فساد و تباهی تقلیل میابد چنانکه بر خردمندان پوشیده نیست. این از بدیهیات است و کسی که آنرا انکار نماید شایستۀ گفتگو نیست.
دلیل بر اثبات عصمت امام
اصل دوم: امام باید به طور قطع معصوم باشد ، دلیل بر اثبات عصمت امام اینست که آنچه موجب شده ما محتاج به وجود امام باشیم ، معصوم نبودن ماست.
زیرا اگر همۀ مردم معصوم بودند ، احتیاج به امام نداشتند. ولی چون معصوم نیستند محتاج به امام معصوم میباشند و از اینجا میدانیم که علت احتیاج ما به امام ، معصوم نبودن افراد اجتماع است،چنانکه علت احتیاج فعل به فاعل را حدوث فعل میدانیم و میگوئیم : چیزی که نمیخواهد حادث شود محتاج به فاعل نیست و لذا میگوئیم هر فعل حادثی (پدیده ای) محتاج به محدث است.(پدید آورنده ای)
به همین دلیل واجب است بگوئیم هر شخص غیر معصوم نیازمند به امام است و گرنه علت احتیاج نقض میشود. پس اگر امام هم معصوم نباشد او نیز مانند دیگران محتاج به امام معصوم است و هکذا تا آنکه منجر به تسلسل شود(پس برای رفع تسلسل که محال است) ناچار از آنیم که بگوئیم : مردم غیر معصوم محتاج به امام معصوم هستند.
حق از میان امت اسلام بیرون نیست
اصل سوم:حق از میان امت اسلام بیرون نیست.این مطلب مورد اتفاق ما و مخالفین ما (اهل تسنن) است هر چند در خوص علت آن با هم اختلاف نظر داریم.
دلیل بر اثبات این مطلب اینست که : ما معتقدیم هیچ زمانی از وجود امام معصوم خالی نیست و چنانکه گفتیم عمل ناپسند همردر حریم امام معصوم راه ندارد ، علی هذا حق از میان امت اسلام بیرون نیست. زیرا امام معصوم در میان آنهاست. و در نزد مخالفین ما (اهل تسنن) بیرون نبودن حق از میان امت به جهت دلیل هایی است که دلالت دارد بر اعتبار اجماع که ما احتیاج به ذکر آن نداریم.
چون سه اصل یاد شده ثابت گردید ، امامت حضرت صاحب الزمان نیز ثابت میگردد. زیرا هر کس یقین به ثبوت عصمت برای امام دارد یقین دارد که امام او است.کسی نیست که یقین به عصمت امام داشته باشد و مخالف امامت او باشد.مگر فرقه ای که دلیل بر بطلان عقیده آن ها داریم. مانند کیسانیه و ناووسیه و واقفیه و چون اعتقاد این فرقه ها را رد میکنیم امام حضرت بقیة الله ثابت میگردد.
گفتار یکی از علمای اهل تسنن درباره اصل اول
یکی از دانشمندان متاخر اهل سنت در این باره سخنی دارد که بر گفتار سَیّدِ مرتضی در باب غیبت ؛ اعتراض نموده و نزد مردم بی اطلاع چنین وانمود کرده که گفتار سید مرتضی را رد کرده و بر وی غلبه یافته است! این مرد میگوید : ما به سه دلیل اعتقاد غیبت را رد میکنیم :
اول آنکه فرقۀ امامیه دربارۀ غیبت یا اعتقاد به غیبت ، باید جهت قبحی را ملتزم شوند و بر آنها است که ثابت کنند در غیبت واعتقاد به آن قبحی متصور نیست.چه اگر قبحی در آن به ثبوت رسد ، غیبت امام آنها قبیحی خواهد بود، هر چند ثابت شود که از جهتی حسن همدارد. چنانکه ما (اهل تسنن) عقیده داریم که " تکلیف مالایطاق " (تکلیفی که از عهدۀ انسان خارج است) قبیحاست ولی ممکن است از لحاظی دارای جهت حسن بوده و برای دیگری لطف باشد.
دوم اینکه اعتاد به غیبت ، با اعتاد به لزوم وجود امام در هر زمان مناقض است. زیرا اجتناب مردم از ارتکاب افعال قبیح ، به واسطه رئیس با هیبت و اختیار داری که به عقیده شیعه وجودش لطفی واجب است و قبیح بودن تکلیف در صورت نبودن او ، اعتقاد به غیبت را نقض میکند. چه به عقیده ما اهل تسنن در زمان غیبت ، چنین رئیسی را داریم که از ارتکاب قبایح دور و برکنار باشیم و لازم هم نیست که این رئیس غائب و با فقدان وی تکلیف قبیح باشد پس قاعدۀ لطف که دلیل وجوب وجود امام است، هست ولی مدلول آن که وجود امام ( در زمان غیبت ) باشد، نیست و این خود موجب نقض دلیل است.
سوم اینکه با اعتقاد شما (شیعه) فائده وجود امام اینست که مردم را از ارتکاب قبائح بر حذر میدارد، در صورتیکه این معنی با فرض غائب بودن وی حاصل نمیشود و با این فرض وجود او بی اثر خواهد بود.
علی هذا چون لازم میاید که وجودش در زمان غیبت موجب دوری مردم از قبایح نباسد ، دلیل شما که قائدۀ لطف است، اقتضا ندارد که در زمان غیبت هم واجب است چنین امامی وجود داشته باشد. پس دلیل شما (شیعه) منتقض میگردد.
زیرا به دلیل مذکور باید امام حاضر و مبسوط الید باشد ، و با انبساط د واجب نیست که غائب شود ، پس دلیل شما (قائده لطف) شامل وجود امام غائب غیر مبسوط الید نمیشود و امام در حال غیبت مبسوط الید نمیباشد.
پاسخ او
جواب اعتراض اول: آنچه وی میگوید که : لازم میاید ما شیعیان در زمان غیبت ملتزم کار قبیحی شویم، فقط به منظور ترساندن ماست و دلیلی بر این مطلب ندارد. چه اگر دلیل میداشت لازم بود علت قبح آنرا بیان میکرد تا ما هم بدانیم. بنابر این چون علت را ذکر نکرده، ایرادی متوجه ما نیست.اگر این ایراد به طور پرسش بر ما وارد کند میگوئیم : کار قبیح وقتی متعقل است ، که عملی از روی ظلم و بیهودگی و دروغ و فساد و جهل انجام پذیرد و با فرض غیبت امام زمان هیچ یک از اینها پدید نمیاید و از همین جا خواهیم دانست که غیبت امام موجب ارتکاب قبیح نیست.
اگر گفته شود : قبحی که در غیبت متصور است، بر طرف نکردن مانع از مکلف میباشد ، زیرا بسط ید امام که در حقیقت لطف ست و ترس مردم از تادیب بوسیله او حاصل نیست ، این معنی موجب اخلال در لطف مکلف است و به همین جهت قبیح میباشد.
میگوئیم : در باب لزوم وجود امام توضیح دادیم که بسط ید امام و ترس مردم از تادیب به وسیله او که مکلفین در حال غیبت از دست داده اند، باعث آن خود مردم میباشند. زیرا آنها بودند که امام را ترسانیدند و ناگزیر مسئله غیبت پیش آمد و امام تمکن بسط ید و تصرف در امور و شئون مردم را پیدا نکرد. پس باعث این موضوع خود مردم هستند.
این اعتراض مانند این است که بگویند،کافری که معرفت به خدا ندارد تکلیفش قبیح است. زیرا معرفتی که لطف است برای وی تحقق نیافته پس باید تکلیف او نیز قبیح باشد.جوابیکه اهل تسنن به این اشکال داده اند این است که دوری کافر از معرفت خدا از جانب خود اوست. زیرا خداوند او را به سوی معرفت خود راهنمایی نموده و از رسیدن به آن متمکن فرموده و اگر دنبال نکند وخداشناس نشود ، مقصر خود اوست بنابراین تکلیف وی قبیح نیست ، ما نیز همین جواب را با اعتراض خودشان درباره غیبت امام زمان داده و میگوئیم : اگر چه مکلف از بسط ید و تصرف امام در امور بندگان محروم مانده ولی خود وی مرتکب این جریان گردیده است.
چه اگر امام تمکن میداشت آشکار میشد و در تمام کارها تصرف مینمود بنابر این در حال غیبت نیز لطف وجود امام برای مکلفین هست و تکلیف آنها ( که خود باعث از دست دادن و غیبت امام شده اند) قبیح نیست.
جواب اعتراض دوم:اعتراض دوم معترض مغالطه است. نمیگوئیم وی نفهمیده چه میخواهد بگوید زیرا شان او بالاتر از این است ولی اینقدر هست که وی خواسته عمداً حقیقت را پوشیده دارد و آنرا طور دیگر جلوه دهد! زیرا وی گمان کرده ما میگوئیم در زمان غیبت دلیل وجود امام (قائده لطف)هست ، ولی خود امام نیست و لذا گفته است این دو مطلب با هم مناقض است ، در صورتی که ما این را نمیگوئیم.
بلکه دلیل ما در زمان حضور امام و غیبت او یکی است و وجود امام در هر دو حالت لطف است. ما نمیگوئیم زمان غیبت از وجود امام خالی است ، بلکه به عقیده ما در همان زمان هم چنین رئیسی (امام) موجود است ، ولی بسط یدی که مفید به حال مکلفین باشد ندارد. نه اینکه باز نبودن دست امام در کارهای مردم او را از عنوان لطف بودن خارج میکند. بلکه او همچنان لطفی است الهی و علت عدم حصول این لطف از جانب خدا نیست ، بلکه چنانکه گفتیم مردم باعث آن گشته اند.
این درست مثل این میماند که کسی بگوید : چگونه ممکن است معرفة الله لطف باشد با اینکه کافر خدارا نمیشناسد؟ پس مکلف بودن کافر از طرفی و نداشتن معرفت به خدا از طرف دیگر دلیل است که معرفة الله نیست چه اگر لطف باشد متناقض خواهد بود.
جوابی که ما در اشکال به لطف بودن امام در حال غیبت به آنها میدهیم درست مانند جوابی است که آنها به این اشکال در این مورد میدهند ، چه آنها در پاسخ این اشکال میگویند : لطف کافر بسته به خداشناسی اوست.
اگر او معرفت به خدا ندارد ، کوتاهی از جانب خود اوست که دنبال آن نرفته، علی هذا تکلیف وی قبیح نیست.
ما نیز میگوئیم وجود امام در زمان غیبت برای مکلف لطف است و اگر میبینیم بسط ید ندارد و نمیتوانیم در امور مردم تصرف کند ، تقصیر از ناحیه مردم است.
جواب اعتراض سوم:در پاسخ اشکال سوم میگوئیم : این نیز مغالطه است و مقصود بیان حقایق نبوده و گرنه مطلب روشنتر از این است که بر کسی پوشیده بماند. شیعه نمیگوید : واجب نیست امام در زمان غیبت بسط ید نداشته باشد ، تا شما بگوئید: دلیل شیعه دلالت بر وجوب امام غیر مبسوط ندارد ، چه وی در زمان غیبت چنین است.
آنچه ما مکرر گفته ایم اینست که : امام چه در زمان حضور و چه در حال غیبت واجب است متصرف در امور و دارای بسط ید باشد ، با این فرق که در زمان حضور چون مردم از وی تمکین نمودند دستش باز بود ولی در حال غیبت که تمکین نیست دست او نیز بسته است و گفتیم که این تقصیر مکلفین است که او را از رسیدگی به امور و باز شدن دستش در کارها مانع شدند و از وی تمکین نکردند. پس این ضرری است که مردم بخود زده اند. چنانکه آنرا به معرفة الله که کافر از دست داده است ، تشبیه نمودیم.
سخن مدیر